در اواخر اسفندماه ۱۳۹۷ و اوایل فروردین‌ماه ۱۳۹۸، ایران طی یک دوره دو هفته‌ای تحت تأثیر سه موج اصلی بارندگی شدید و وقوع سیلاب قرار گرفت؛ شرایطی که به گفته کارشناسان، از جمله پدیده‌هایی است که معمولاً هر صد سال یک‌بار اتفاق می‌افتد. داده‌های ثبت‌شده نشان می‌دهد که در برخی استان‌ها، تنها در یک روز، تا ۷۰ درصد از میانگین سالانه بارندگی آن مناطق به ثبت رسیده است. به نقل از مقامات دولتی، این موج‌های بارشی موجب طغیان ۱۴۰ رودخانه شد و در نتیجه، ۲۵ استان از مجموع ۳۱ استان کشور به‌طور مستقیم تحت تأثیر قرار گرفتند. در روزهای نخست پس از سیلاب، بسیاری از ساکنان مناطق روستایی آسیب‌دیده فاقد سرپناه بودند و دسترسی به آب آشامیدنی سالم به‌شدت محدود بود. افزون بر این، بیشتر خانواده‌ها تمامی وسایل زندگی و ابزار معیشتی خود را از دست دادند و دانش‌آموزان از حضور در مدارس بازماندند. تخریب زیرساخت‌های عمومی موجب شد دسترسی به مراکز درمانی نیز با دشواری همراه باشد، و در بسیاری از مناطق، امکانات لازم برای اسکان اضطراری حدود ۲۷۰٬۰۰۰ نفر در فضاهای عمومی آسیب‌دیده مانند مدارس و مساجد فراهم نبود. وسعت تخریب‌ها به زیرساخت‌ها، املاک عمومی و خصوصی بسیار گسترده گزارش شد و طبق ارزیابی‌ها، بیش از ۱۰ میلیون نفر تحت تأثیر این فاجعه قرار گرفتند که یک میلیون نفر از آنان را پناهندگان و اتباع غیرایرانی تشکیل می‌دادند. بر اساس آمار اعلام‌شده از سوی سازمان مدیریت بحران کشور، در اثر این سیلاب‌ها، ۷۸ نفر جان خود را از دست دادند، ۱۱۴۰ نفر مجروح شدند و بیش از ۳۶۵٬۰۰۰ نفر بی‌خانمان گردیدند. در فروردین‌ماه همان سال، نزدیک به ۲ میلیون نفر به کمک‌های بشردوستانه فوری نیاز داشتند که از این میان، حدود ۵۰۰٬۰۰۰ زن در سن باروری بودند و به خدمات سلامت خاص نیاز داشتند و از این تعداد نیز، ۷۱۲۵ نفر در دوران بارداری قرار داشتند.
1-سیل شیراز ۱۳۹۸: فاجعه‌ای که نباید فراموش شود
در ۵ فروردین ۱۳۹۸، همزمان با روزهای عید نوروز، سیلابی ناگهانی از باند شرقی بزرگراه شیراز-مرودشت (تنگ الله‌اکبر) به سمت دروازه قرآن سرازیر شد. این حادثه که در ساعت ۱۲:۱۰ ظهر به اوج خود رسید، یکی از تلخ‌ترین حوادث آغاز سال ۱۳۹۸ را برای کشور رقم زد. شدت بارش، مسدود شدن مسیرهای طبیعی آب، عدم ظرفیت کافی کانال‌های تخلیه، و توسعه نامناسب شهری، همگی دست به دست هم دادند تا این رخداد به یکی از پرتلفات‌ترین سیلاب‌های کشور تبدیل شود.
شدت بارش و گسترش سیلاب
بارش شدید در محدوده حوضه آبریز الله‌اکبر از صبح روز حادثه آغاز شد و در بازه‌ای ۱۱ دقیقه‌ای، ۱۳ میلی‌متر باران بارید که در نوع خود بی‌سابقه بود. دبی سیلاب بین ۱۱ تا ۴۸ مترمکعب بر ثانیه برآورد شد، در حالی که ظرفیت لوله‌های تخلیه آب در زیر بلوار چهل مقام تنها ۱۲ مترمکعب بر ثانیه بود. این اختلاف چشمگیر باعث سرریز شدن آب و جاری شدن آن در خیابان‌ها شد. محدوده چهارراه هفت‌تنان و خیابان سما که از گذشته به سیل‌آباد معروف بود، نیز دچار آبگرفتگی شد. تصاویر هوایی سال ۱۳۴۴ نشان می‌دهند که این منطقه در گذشته، مسیری طبیعی برای عبور سیلاب بوده است. اما امروزه، این محدوده با آپارتمان‌های چندطبقه پوشیده شده است که این امر، بر شدت خسارات افزود.
در محله سعدی نیز بارندگی شدیدی رخ داد که میزان بارش در روزهای ۵ و ۶ فروردین به ترتیب ۹۱ و ۱۴ میلی‌متر بود. این میزان بارش ۱۷ برابر میانگین درازمدت بارندگی منطقه محسوب می‌شد. پل‌ها، کانال‌ها و تونل‌های احداث‌شده در مسیل سعدی ظرفیت عبور این حجم از آب را نداشتند، به همین دلیل روان‌آب‌ها وارد بلوارهای شهید وفایی، فضیلت، نصر و رسول اعظم شدند و همراه با گل‌ولای و آوار شهری، سبب گرفتگی شدید معابر و تخریب ۲۴۹ واحد مسکونی گردید.
ابعاد خسارت و پیامدها
این سیلاب نسبت به سایر سیلهای بهار ۱۳۹۸، مانند سیلاب‌های گلستان، لرستان و خوزستان، مدت‌زمان کوتاه‌تری داشت، اما بیشترین تلفات انسانی را به همراه داشت.
- ۲۱ نفر جان باختند.
- ۱۶۴ نفر مجروح شدند که ۵ نفر از آن‌ها بستری شدند.
- ۸ نفر از نیروهای انتظامی در جریان عملیات امداد، مصدوم شدند.
- ۳۷۰ دستگاه خودرو، عمدتاً متعلق به مسافران نوروزی، آسیب دیدند یا به‌کلی تخریب شدند.
- ۲۴۹ واحد مسکونی در محله سعدی تخریب شدند یا آسیب جدی دیدند.
- برخی مناطق با قطع برق، آب و ارتباطات روبه‌رو شدند و زیرساخت‌های شهری دچار آسیب جدی شدند.
علت بروز سیل
محدوده چهارراه هفت‌تنان و خیابان سما که از گذشته به سیل‌آباد معروف بوده است، همواره در معرض خطر وقوع سیلاب قرار داشت. بررسی تصاویر هوایی سال ۱۳۴۴ نشان می‌دهد که در محدوده مسیل دروازه قرآن، ساخت‌وسازها محدود بوده است. اما امروزه، این منطقه به طور کامل با آپارتمان‌های چندطبقه پوشیده شده است که باعث انسداد مسیر تخلیه آب شده و خسارات را افزایش داده است.
یکی دیگر از عوامل مهم این فاجعه، طراحی نادرست لوله‌های تخلیه و مخزن تاخیری در محدوده دروازه قرآن بود. این سازه‌ها فاقد ظرفیت کافی برای هدایت سیلاب بودند و مسیر مناسبی برای هدایت آب‌های سرریز شده پیش‌بینی نشده بود. در نتیجه، حجم عظیمی از سیلاب به خیابان‌ها سرازیر شد و خسارات سنگینی به بار آورد.
پیامدهای مدیریتی و شهری
شهر شیراز که در پای تنگ الله‌اکبر گسترش یافته، همواره در معرض وقوع چنین حوادثی قرار دارد. این حادثه نشان داد که تمهیدات کارشناسانه برای مدیریت سیلاب باید در مسیرهایی مانند خیابان حافظ و دیگر مناطق حساس شهری اجرا شوند تا از بروز فجایع مشابه جلوگیری شود.
نتیجه‌گیری
سیل شیراز ۱۳۹۸، نتیجه ترکیبی از بارش شدید، توسعه غیرمجاز شهری و نبود زیرساخت‌های مناسب برای هدایت سیلاب بود. این حادثه نشان داد که بدون اقدامات پیشگیرانه و اصلاحی، شهرهای ما همچنان در معرض فجایع مشابه خواهند بود. ضروری است که طرح‌های اصلاحی در حوزه مدیریت روان‌آب‌ها، بازسازی مسیل‌های طبیعی و تقویت سیستم‌های تخلیه آب شهری به‌طور جدی دنبال شوند تا در آینده از وقوع چنین خسارات جبران‌ناپذیری جلوگیری شود.
2-سیل گلستان ۱۳۹۸
از ساعت ۶:۳۰ صبح روز ۲۷ اسفند ۱۳۹۷ تا ۶:۳۰ صبح روز جمعه ۲ فروردین ۱۳۹۸، میزان بارندگی در ایستگاه توسکاجال مینودشت به ۳۵۴ میلی‌متر رسید که در مقایسه با میانگین سالانه منطقه، رقم بسیار بالایی محسوب می‌شود. این ایستگاه بیشترین میزان بارش را در میان مناطق تحت تأثیر ثبت کرده است.
وسعت منطقه تحت تأثیر سیل
حوضه بارش و تجمع آب، مساحتی حدود ۸۵۰۰ کیلومتر مربع (معادل ۸۵۰,۰۰۰ هکتار) را در بر گرفت که تقریباً ۴۰٪ از کل مساحت استان گلستان را شامل می‌شود. بر اساس داده‌های بلندمدت، میانگین بارش سالانه در حوضه رودخانه‌های گرگان و قره‌سو طی ۵۰ سال گذشته ۲۶۷ میلی‌متر بوده است. در حالی که میزان بارندگی ثبت‌شده در این سیل ۱۲۲ برابر میانگین ۵۰ ساله بود.
شدت بارندگی و تأثیر آن بر سیلاب
میانگین بارش در کل حوضه سیلاب از ۲۷ اسفند تا ۲ فروردین ۱۷۸ میلی‌متر گزارش شده است که ۶۷٪ میانگین درازمدت سالانه منطقه را تشکیل می‌دهد. شیب متوسط مسیر سیلاب بین ۰.۲٪ تا ۰.۳٪ و شیب حداکثری در برخی مناطق ۱.۶٪ تا ۲٪ بود. این شیب ملایم و کم در بستر رودخانه‌ها و مسیرهای آبراهه‌ای، باعث شد که آب ناشی از بارندگی شدید، با دبی بالا در منطقه پخش شود و باعث غرقاب شدن مراکز جمعیتی گردد.
گستره سیلاب و حجم آب ناشی از بارش
بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، مساحت تحت تأثیر سیلاب حدود ۴۰۰ کیلومتر مربع تخمین زده شده است. با توجه به طول تقریبی ۱۵۰ کیلومتری مسیر سیلاب، پهنای متوسط و تقریبی سیلاب ۲.۷ کیلومتر برآورد شد. با فرض اشباع کامل خاک و ایجاد رواناب از کل بارندگی منطقه در محدوده ۸۵۰۰ کیلومتر مربع و در نظر گرفتن میانگین بارش ۱۷۸ میلی‌متری، حجم آب تولید شده در حوضه سیلاب به ۱.۵ میلیارد مترمکعب رسید. در صورت پخش ناگهانی این حجم از آب در سطح ۴۰۰ کیلومتر مربع منطقه سیل‌زده، ارتفاع آب به ۳.۷ متر رسید که نشان‌دهنده شدت سیلاب و میزان آبگرفتگی در منطقه است.
تأثیر سیل بر مناطق شهری و روستایی
در محدوده اثر مستقیم سیلاب، شهرهای گنبدکاووس، انبارآلوم، آق‌قلا و سیمین‌شهر با جمعیتی بالغ بر ۲۱۱ هزار نفر تحت تأثیر قرار گرفتند. همچنین، در منطقه پخش‌شدگی سیلاب، ۸۲ روستا با مجموع جمعیت ۱۰۳,۵۰۰ نفر آسیب دیدند. در مناطق شهری تحت تأثیر، ۵۷ هزار واحد مسکونی در معرض سیلاب قرار گرفت که ۳۲ هزار واحد از این ساختمان‌ها، فاقد سازه مقاوم بودند. این آمار نشان‌دهنده آسیب‌پذیری بالای واحدهای مسکونی در برابر سیلاب است. پس از فروکش کردن سیل، بررسی دقیق کیفیت سازه‌ها، میزان آسیب ناشی از آبگرفتگی و تأثیر رطوبت و سیلاب بر استحکام ساختمان‌ها ضروری است. در مناطق روستایی، ۲۵ هزار واحد مسکونی در معرض سیلاب قرار گرفت که ۸۴٪ از این واحدها فاقد سازه مقاوم و اسکلت‌بندی مناسب بودند. به دلیل نوع مصالح به‌کار رفته در این ساختمان‌ها، احتمال تخریب و فرسایش شدید سازه‌ها بالا است و لازم بود پس از پایدار شدن شرایط، بررسی‌های کارشناسی دقیق و میدانی صورت گیرد.
نقش سدها در کنترل سیلاب
طبق داده‌های اعلام‌شده از سوی مقامات استان، پیش از آغاز بارندگی، حدود ۸۸٪ از ظرفیت سدهای استان تکمیل شده بود. سدهای گلستان، بوستان و وشمگیر که در مسیر سیلاب قرار داشتند، نقش مؤثری در کنترل بخشی از اثرات مخرب این حادثه، به‌ویژه در حفظ شهر گنبدکاووس با جمعیت ۱۵۲ هزار نفر داشتند.
عوامل تشدیدکننده خسارات سیل
برآوردها نشان می‌دهد که از ۱۷۰۰ کیلومتر رودخانه‌های استان گلستان، تنها ۱۸۰ کیلومتر طی ۱۰ سال گذشته لایروبی شده است. همچنین، ۲۰۰ کیلومتر از مسیر رودخانه‌ها نیازمند دیوارکشی حفاظتی است که تاکنون اقدام مؤثری در این زمینه انجام نشده است.
تأثیر زیرساخت‌های حمل‌ونقل بر مسیر سیلاب
یکی از مهم‌ترین مشاهدات در سیل گلستان، نقش جاده‌ها و خطوط ریلی در ایجاد آبگرفتگی‌های گسترده بود. ارتفاع بالاتر خطوط ریلی نسبت به سطح زمین اطراف، باعث محبوس شدن حجم زیادی از آب در شمال و شمال غرب آق‌قلا شد. در همین راستا، برای هدایت آب محبوس‌شده به سمت پایین‌دست، مسیر راه‌آهن در ۹ نقطه شکافته شد. طبق نظر کارشناسان، این اقدام باعث کاهش ارتفاع آب در مناطق شمالی شهر شد. با این حال، هنوز بر سر پیامدهای مهندسی، هزینه‌های بازسازی و اثرات اجتماعی این تصمیم، اختلاف نظر وجود دارد. سیل گلستان ضرورت بهبود مدیریت منابع آب، توسعه زیرساخت‌های مقاوم و اجرای اقدامات پیشگیرانه برای کاهش خطرات سیل در آینده را بیش از پیش نمایان کرد.
سیل استان لرستان -1398
دو سامانهٔ بارشی در حد فاصل روزهای چهارم تا سیزدهم فروردین ۱۳۹۸، حوضهٔ رودخانه‌های کرخه و کارون بزرگ و سدهای انحرافی واقع در آن‌ها، از جمله استان لرستان را تحت تأثیر قرار داد. با ورود سامانهٔ بارشی فروردین ۱۳۹۸، همهٔ رودخانه‌ها و سدهای استان لرستان، به‌جز سد رودبار لرستان، سرریز کردند و سیلابی شدند. بخش غربی استان لرستان در حوضهٔ آبریز رودخانهٔ کرخه و بخش‌های شرقی آن در حوضهٔ آبریز رودخانهٔ دز قرار دارند. رودخانه‌های کشکان و سیمره در استان ایلام به هم می‌پیوندند و رودخانهٔ کرخه را به وجود می‌آورند. حوضهٔ رودخانهٔ دز بیشتر در استان‌های لرستان و خوزستان واقع شده است. بیشتر خسارات سیل در استان لرستان در حوضهٔ رودخانهٔ کرخه بود.
میزان بارش و شرایط اقلیمی
حجم بارش در حوضهٔ کشکان در دو سامانه به ترتیب ۹۴/۱ و ۹/۱ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. متوسط بارش در حوضهٔ کشکان در واقعهٔ بارش اول ۱۱۱ میلی‌متر و در واقعهٔ بارش دوم ۱۹۷ میلی‌متر گزارش شد. در مجموع، در سیلاب‌های ۲۴ اسفند تا ۱۹ فروردین، مقدار بارش در استان لرستان ۹۱۱ میلی‌متر بوده که معادل ۱۲ درصد بارش از ابتدای سال آبی تا قبل از سیلاب‌های اخیر و ۳۷ تا ۳۹ خرداد ۱۳۹۸ بوده است—معادل ۴۷ درصد بارش نرمال یک سال است. این در حالی بود که استان لرستان از ابتدای سال آبی ۱۳۹۸ با بارندگی ۱۱۴۱ میلی‌متر، پرباران‌ترین استان کشور بوده است.
ظرفیت سدها و مدیریت مخازن
حجم مخزن سدهای استان لرستان که به‌وسیلهٔ شرکت آب منطقه‌ای استان لرستان مدیریت می‌شوند، در مجموع حدود ۲۱۴ میلیون مترمکعب گزارش شده و حجم مخزن سد رودبار لرستان نیز که به‌وسیلهٔ شرکت مدیریت منابع آب و نیروی ایران بهره‌برداری می‌شود، ۲۱۴ میلیون مترمکعب است. شرکت آب منطقه‌ای لرستان از عملکرد سدهای تحت مدیریت خود در کاهش خسارات سیل رضایت دارد. قبل از شروع سیلاب، حدود نیمی از مخزن سد رودبار لرستان خالی بود و در طول سیلاب بهاری، این سد سرریز نکرد.
گسترش سیلاب و مناطق آسیب‌دیده
عمدهٔ آب مزبور به‌صورت سیلاب در ۱۸۱۱ روستا جاری شد و ۲۱۱ روستا به‌طور کامل در سیل محاصره شدند. در استان لرستان، در اثر سیل، ۱۴ نفر جان خود را از دست دادند. دیوار ساحلی رودخانهٔ کشکان در شهر پلدختر تخریب شد و آب به منازل و واحدهای مسکونی و تجاری شهر راه یافت.
تخریب‌های شهری و روستایی
در اثر طغیان رودخانه‌ها، آب وارد اماکن مسکونی شهر سراب‌دوره و معمولان و پلدختر شد. روستای جم‌حسین از توابع شهرستان چگنی به‌طور کامل و ۷۱ کیلومتر از جادهٔ خرم‌آباد – پلدختر تخریب شد. خطوط انتقال آب شهر معمولان قطع شدند.
خسارت های جانی
فوت ۱۴ نفر در اثر سیلاب (منبع: کارگروه مدیریت بحران)
خسارت به بخش مسکونی و روستایی
تخریب کامل روستای چم‌حسین (شهرستان چگنی)، آسیب به ۹۳٬۸۱۱ واحد مسکونی (شامل ۲۱٬۱۴۷ واحد نوساز)، آبگرفتگی منازل و اماکن تجاری در شهرهای پلدختر، معمولان و حدود یک‌سوم شهر سراب‌دوره.
خسارت به راه‌ها و زیرساخت‌های ارتباطی
قطع موقت آزادراه خرم‌آباد–پل زال (۱ تا ۴ فروردین)، تخریب ۷۱ کیلومتر از جاده خرم‌آباد–پلدختر، آسیب به ۳۱۴ کیلومتر راه روستایی، ۲۴۱ کیلومتر راه اصلی و ۴۴ دستگاه ابنیه فنی، قطع دسترسی به ۱۱۱ روستا، از بین رفتن کامل شبکه مخابرات در مناطق بحرانی، نخستین ارتباط با مرکز استان از طریق بی‌سیم پاسگاه انتظامی بالا‌میانکوه.
خسارت به شبکه‌های آب، فاضلاب و برق
قطع خطوط انتقال آب شهر معمولان و انسداد بخشی از شبکه فاضلاب خرم‌آباد، قطع آب در ۳۴۱ روستا، آسیب به ۹۱۳ کیلومتر خطوط انتقال آب روستایی و ۱۱۴ ایستگاه پمپاژ، قطع برق در ۱۲۱۱ روستا و یک‌سوم شهر پلدختر و منطقه ماسور خرم‌آباد (منبع: وزارت نیرو و شرکت توزیع برق استان).
خسارت به مراکز درمانی
آسیب به ۹۴۴ مرکز درمانی با مجموع زیربنای حدود ۱۳۴ هزار متر مربع (منبع: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی).
خسارت به کشاورزی و منابع طبیعی
خسارت ۷۸۱۱ میلیارد ریالی به زیرساخت‌های کشاورزی، تلفات شامل ۴۱۱۱ رأس دام سبک و سنگین، ۱۱۱۱ قطعه طیور و ۳۳۴۱ کلنی زنبور عسل، آسیب به ۴۴٬۴۱۱ هکتار اراضی زراعی و ۴٬۱۱۱ هکتار باغ، فرسایش خاک به میزان ۱۱٬۸۱۱ هزار تن، آسیب به پوشش گیاهی در ۱۱۹ هکتار (منبع: سازمان جهاد کشاورزی و کارگروه منابع طبیعی).
خسارت صنعتی و صنفی
آسیب به ۲۹ واحد صنعتی و صنفی مستقر در شهرک‌های صنعتی (منبع: شرکت شهرک‌های صنعتی).
خسارت به میراث فرهنگی
خسارت حدود ۱۷٬۴۱۱ میلیون ریالی به آثار فرهنگی، بیشترین آسیب در شهرهای خرم‌آباد، بروجرد و پلدختر گزارش شد (منبع: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری).
4-سیل استان خوزستان
تأثیر سامانه‌های بارشی بر استان خوزستان
بخش‌هایی از استان خوزستان که در حوضه رودخانه‌های کرخه و کارون بزرگ قرار دارند، به‌طور جدی از سیلاب فروردین ۱۳۹۸ آسیب دیدند. همان دو سامانه بارشی که مشخصات آن‌ها پیش‌تر در بخش مربوط به استان لرستان بیان شد، استان خوزستان را نیز تحت تأثیر قرار دادند. در جریان بارندگی‌های بین چهارم تا سیزدهم فروردین، میانگین بارش در حوضه سدهای دز، سدهای واقع در رودخانه کلارون و همچنین سد کرخه، به‌ترتیب برابر با ۲۹۴، ۱۱۸ و ۲۱۲.۰۴ میلی‌متر محاسبه شد.
عملکرد سد کرخه در مدیریت سیلاب
پیش از آغاز بارندگی‌های فروردین ۱۳۹۸، حجم ذخیره آب در مخزن سد کرخه حدود ۷.۴ میلیارد مترمکعب بود، با خروجی تنظیم‌شده‌ای برابر با ۴۱۱ مترمکعب بر ثانیه، و حدود ۴۱۱ میلیون مترمکعب ظرفیت ذخیره تا تراز نرمال باقی مانده بود. در نخستین سامانه بارشی طی روزهای چهارم تا ششم فروردین، سد کرخه توانست سیلاب را با استفاده از این حجم خالی کنترل کند. اما در دومین سامانه بارشی (یازدهم تا سیزدهم فروردین)، سطح آب برای نخستین بار در تاریخ بهره‌برداری سد به تراز نرمال رسید و در پانزدهم فروردین، ۷.۱ متر از این تراز عبور کرد. افزایش خروجی از سد کرخه اجتناب‌ناپذیر شد و موجب وقوع سیل، شکستن بندها، آبگرفتگی اراضی اطراف شهر حمیدیه، و در نهایت ورود سیلاب به شهرهای حمیدیه و بخش‌هایی از اهواز و روستاهای مجاور گردید.
وضعیت سد دز و اثرات خروجی آن
سد دز ظرفیتی معادل ۸.۱ میلیارد مترمکعب دارد و تراز سطح آب آن پیش از وقوع سیلاب، ۲۳۶ متر بالاتر از سطح دریا ثبت شده بود. حدود ۸۱۱ میلیون مترمکعب ظرفیت ذخیره برای سیلاب باقی مانده بود. وقوع دو سیلاب بهاری باعث شد تراز آب به ۲۴۷ متر افزایش یابد. دبی خروجی روزانه از سد در چهاردهم فروردین به ۲۲۴۱ مترمکعب بر ثانیه رسید.
خروجی همزمان سد گتوند و تأثیرات پایین‌دست
در همان روز (چهاردهم فروردین)، سد گتوند نیز ۱۱۹۴ مترمکعب بر ثانیه خروجی داشت. مجموع خروجی دو سد به ۳۴۳۵ مترمکعب بر ثانیه رسید که تأثیرات مخربی در پایین‌دست برجای گذاشت. سد گتوند، بزرگ‌ترین و آخرین مخزن در حوضه کارون، با تراز نرمال ۲۹۱ متر از سطح دریا، دارای ظرفیت ۴.۷ میلیارد مترمکعب است. پیش از سیلاب، تراز مخزن ۲۸۱ متر و حجم آب آن حدود ۴.۱ میلیارد مترمکعب بود. پس از دو سامانه بارشی، این مقادیر به‌ترتیب به ۲۸۷ متر و ۴.۶ میلیارد مترمکعب رسید. برای مدیریت سیلاب، از خروجی‌های مختلف از جمله سرریز، خروجی نیروگاه، تخلیه‌کننده تحتانی و لوله مخصوص تخلیه نمک استفاده شد.
افزایش خروجی و اثرات محلی
دبی خروجی سد گتوند که پیش از سیلاب حدود ۴۱۱ مترمکعب بر ثانیه بود، در هفتم فروردین به ۷۳۲ مترمکعب بر ثانیه رسید و موجب آبگرفتگی در بخش‌هایی از روستای عرب‌حسن تابنده قیر شد. همچنین در چهاردهم فروردین، دبی رودخانه کلارون که حاصل پیوند رودخانه‌های دز و کارون است، به ۲۳۹۴ مترمکعب بر ثانیه رسید. این مقدار بیش از ظرفیت رودخانه کارون بود و موجب آبگرفتگی در شمال و جنوب اهواز شد. دبی نهرهای منشعب از کارون که به تالاب شادگان منتهی می‌شوند نیز افزایش یافت. سطح آب تالاب بالا آمد و این تالاب تا نزدیکی بهمنشیر پیشروی کرد و بخشی از جاده اهواز–آبادان را زیر آب برد. پیشروی آب در منطقه باعث آبگرفتگی جاده قدیم اهواز–خرمشهر، منطقه شیرین‌شهر و بخشی از اراضی شرکت کشت و صنعت سلمان فارسی شد.
خسارت های ناشی از سیلاب در خوزستان
سیلاب در خوزستان خسارات گسترده‌ای بر جای گذاشت. ۱۱۱۱ واحد مسکونی شهری و ۳۱۱۱ واحد روستایی دچار آسیب شدند. ۱۱۱ روستا دچار آبگرفتگی شدند و جاده‌های اصلی اهواز–آبادان، دارخوین–شادگان و ۲۱۱ مسیر روستایی مسدود گردیدند. همچنین، جابه‌جایی ۲۷۱ روستای در معرض خطر در حاشیه رودخانه‌های دز، کرخه و کارون انجام شد. مدارس و دانشگاه‌ها تا ۲۳ فروردین تعطیل شدند و ۱۴۱ هزار نفر در ۳۱ اردوگاه اسکان اضطراری (کمپ‌ها، حسینیه‌ها، مصلاها، مدارس، پادگان‌ها، چادرها و دانشگاه‌ها) اسکان یافتند.
برآورد مالی و تلفات انسانی
بر اساس ارزیابی‌ها، خسارات وارده به زیرساخت‌های شهری شامل راه‌های ارتباطی، ساختمان‌های عمومی و دولتی، شبکه‌های آب و برق، حدود ۱۸۱۱۱ میلیارد ریال برآورد شده است. متأسفانه، در جریان این حادثه ۴ نفر از ساکنان مناطق سیل‌زده جان خود را از دست دادند. قطعی آب و برق، تخریب راه‌ها، آسیب‌دیدگی مراکز درمانی و مدارس، تلف شدن دام و طیور، آسیب یا تخریب تأسیسات آبزی‌پروری، و خسارت به واحدهای صنعتی، صنفی و اراضی کشاورزی نیز از جمله تبعات دیگر این سیلاب گسترده بود.
بررسی عوامل مؤثر در شدت خسارات سیلهای فروردین ۱۳۹۸ و چالش‌های مدیریتی
۱. اجتناب‌ناپذیری بخشی از خسارات و ضعف در آمادگی ساختاری
شدت و حجم سیلاب‌های رخ‌داده در حدی بوده که وارد آمدن خسارات گسترده تقریباً اجتناب‌ناپذیر بوده است. با این حال، موضوع اصلی میزان ظرفیت موجود برای کاهش این خسارات و تناسب آن با امکانات دستگاه‌های ذی‌ربط کشور است. دوره‌های متوالی خشکسالی، به‌ویژه خشکسالی شدید سال آبی گذشته، آمادگی لازم را از مدیران سلب کرده بود؛ به‌طوری که غافلگیری، تلاش برای ذخیره بیشتر آب، و نبود زیرساخت‌های کافی برای مهار و کنترل سیلاب از نشانه‌های این ضعف بودند.
۲. نقش پیش‌بینی‌های فصلی و ضعف در به‌کارگیری آن‌ها
در صورت بهره‌گیری مؤثر از اخطارهای فصلی و وجود نظام تنظیم عملکرد مخازن بر اساس آن‌ها، امکان کاهش خسارات وجود داشت. اگرچه نمی‌توان به‌طور قطعی درصد این کاهش را برآورد کرد و این موضوع نیاز به مطالعات تکمیلی دارد، اما دقت ۷۰ درصدی پیش‌بینی‌های فصلی در افق یک تا دو ماه، ابزار قابل‌اتکایی برای مدیریت پیشگیرانه بوده است.
۳. محدودیت تخلیه مخازن و عدم تقویت زیرساخت‌های پایین‌دست
با توجه به پیش‌بینی بارش‌های شدید و تغییر رژیم هیدرولوژیکی در حوضه‌های کرخه و کارون بزرگ، وقوع سیلاب در پایین‌دست قطعی بود. اما به‌دلیل پر بودن مخازن و محدودیت ظرفیت عبور ایمن جریان در پایین‌دست، امکان تخلیه مخازن بدون ایجاد سیل مصنوعی وجود نداشت. این شرایط نیازمند وجود دیواره‌های سیلبند مقاوم و اقدامات حفاظتی در پایین‌دست بود که متأسفانه کمبودهایی در این زمینه مشاهده شد.
۴. نقش تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها در تشدید خسارات
تجاوز به حریم و بستر رودخانه‌ها، ساخت‌وسازهای غیرمجاز، و عملکرد نامطلوب نهادهای متولی از عوامل مهم افزایش خسارات مالی و جانی بودند. این تصرفات، ظرفیت عبور جریان رودخانه‌ها را کاهش داده و وسعت سیلاب را افزایش داده‌اند. ساخت‌وساز در حریم نهرهای اطراف اهواز نمونه بارز این مسئله است که موجب افزایش دبی سیلابی رودخانه کارون شد. لزوم شناسایی، بررسی، و مستندسازی دقیق این تخلفات توسط نهادهای نظارتی و بازرسی کشور ضروری است.
۵. نبود شناخت کافی از حوضه‌ها و ضعف مدل‌سازی‌های هیدرودینامیکی
در برخی موارد، تصمیم‌گیری‌های مربوط به مدیریت مخازن به‌دلیل عدم شناخت کافی از توپوگرافی حوضه‌ها و نبود مدل‌های دوبعدی قابل‌اعتماد با چالش مواجه بوده است. در شرایط سیلابی، درک دقیق رابطه دبی خروجی از مخزن با دبی در مقاطع مختلف رودخانه و پهنه سیلابی، برای مدیریت مؤثر ضروری است.
۶. ضعف در طراحی فنی زیرساخت‌ها و بی‌توجهی به بازگشت‌پذیری سیلاب‌ها
طراحی ضعیف زیرساخت‌های شهری و بین‌شهری بدون درنظر گرفتن دوره بازگشت مناسب سیلاب‌ها، دلیل دیگر شدت خسارات بوده است. تخریب پل‌ها، جاده‌ها، شانه ریل راه‌آهن و دیواره‌های حفاظتی شهری نمونه‌هایی از این مشکل هستند.
۷. تکرار بی‌تجربگی مدیریتی در استان گلستان
سیل اخیر سومین سیل بزرگ دو دهه اخیر در استان گلستان بود، اما نشانه‌ای از تجربه‌گیری از موارد گذشته دیده نمی‌شود. نبود سیستم هشدار مؤثر، اقدامات حفاظتی پایین‌دست و اجرای عملیات آبخیزداری برای کنترل سیلاب و رسوب از حداقل انتظارات مدیریت بحران بوده است.
۸. محدودیت در تشخیص ترسالی یا خشکسالی و ارتباط با تغییر اقلیم
با توجه به ویژگی‌های اقلیم کشور، نمی‌توان به‌طور قطعی وارد دوره ترسالی یا خروج از خشکسالی شد. همچنین اینکه سیلهای اخیر ناشی از تغییر اقلیم هستند یا در محدوده نوسانات طبیعی اقلیم جای دارند، نیازمند مطالعات تخصصی جداگانه است.
مراجع:
-بررسي و تحليل وقايع سيل فروردين ماه سال 1398، سيلاب و خسارتهاي وارده بر بخش مسكن و شهرسازي
-بررسي و تحليل وقايع سيل فروردينماه سال 1398، وضعيت بارندگي و مخازن سدهاي كشور
-سیلاب های 1398 ، ایران، گزارش ارزیابی نیازهای بازسازی و بازتوانی پس از بلایای طبیعی، گزارش نهایی، مهرماه 1398
-خلاصه يافته ها، درس آموخته ها و پيشنهادهاي گزارش ملي سيلابها، مرکز امور اجتماعي منابع آب و انرژي وزارت نيرو
-گزارش ملی سیلاب ها، گزارش نهایی، روایت، تحلیل، درس آموخته ها و پیشنهادها
-سیل دروازه قرآن شیراز گزارش کارگروه مخاطرات، بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری، مرکز تحقیقات مسکن وزارت راه و شهرسازی
